Zamek w Wiśniczu
Zamek w Wiśniczu stoi na północnym skraju cypla wcinającego się doliną Leksandrówki. Ma formę regularnej, czteroskrzydłowej budowli z dziedzińcem i czterema wieżami. Jego początki wiążą się z działalnością gospodarczą Kmitów herbu Szreniawa, którzy około połowy XIV w. rozpoczęli tworzenie wokół Wiśnicza klucza posiadłości ziemskich. Wzniesiony w tym czasie zamek pełnił funkcję obronnej rezydencji właścicieli.
Fundatorem warownej siedziby był Jan Kmita, sprawujący w latach 70. XIV urzędy starosty sieradzkiego, ruskiego i krakowskiego. Po raz pierwszy istnienie zamku („castrum”) poświadczają rachunki żup bocheńskich z lat 1396.
Rezydencja pozostawała w posiadaniu Kmitów aż do śmierci Piotra (1553), wojewody krakowskiego (1536-53). Od r. 1554 zamkiem władali Barzowie i Stadniccy, a w r. 1593 nabył klucz wiśnicki Sebastian Lubomirski, który wystarał się u cesarza Rudolfa II o przyznanie mu tytułu „hrabiego na Wiśniczu”. Jego syn Stanisław w latach 1615-21 przebudował rezydencję i umocnił pięciobokiem fortyfikacji bastionowych według projektu Macieja Trapoli.
W kurtynie wschodniej zwraca uwagę barokowa brama wjazdowa w formie łuku tryumfalnego (1621). Lubomirski był też fundatorem obronnego klasztoru karmelitów bosych, wzniesionego na południe od zamku, na terenie ogrodu zamkowego, oraz założycielem miasta Nowy Wiśnicz (1616). W posiadaniu Lubomirskich Wiśnicz pozostawał aż do połowy XVIII w. Wówczas stał się własnością Sanguszków, a później Potockich i Zamoyskich. Po pożarze w r. 1831 został opuszczony i zaczął popadać w ruinę. Od całkowitej dewastacji uchroniły zamek remonty podjęte przez Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich, które odkupiło w r. 1901 swą dawną siedzibę.
Po II wojnie światowej zamek został upaństwowiony. Do gruntownej odbudowy i restauracji wspaniałej niegdyś magnackiej rezydencji przystąpiono w r. 1949, a pracami kierował Alfred Majewski. Zamek, wraz z innymi zabytkami Nowego Wiśnicza tworzy niepowtarzalny zespół zachwycający bogactwem relacji widokowych i kompozycyjnych, wielością wątków artystycznych i historycznych, różnorodnością i jakością form stylowych oraz kontekstów kulturowych.
